Μοντερνισμός

Με τον όρο "μοντερνισμός" δηλώνουμε συνήθως μια σειρά από τάσεις και κατευθύνσεις στην ιστορία της λογοτεχνίας και της τέχνης γενικότερα, που η αρχή τους τοποθετείται στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα και η πλήρης ανάπτυξή του στις τέσσερις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα. Εμφανίζεται σε διάφορες χώρες, μεταξύ των οποίων η Αγγλία, η Γαλλία και η Ελλάδα, διατηρεί όμως μια κοινή, "διεθνή" θα λέγαμε, βάση. Πρόκειται για ένα πνευματικό κίνημα που εξεγέρθηκε ενάντια στον παραδοσιακό αστικό πολιτισμό με στόχο την κατάλυση των αξιών του Διαφωτισμού και του ορθού λόγου. Ο μοντερνισμός αμφισβήτησε τις παραδοσιακές αξίες, επιχείρησε να καταργήσει καθιερωμένους κανόνες και συμβάσεις μέσα από ριζοσπαστικούς πειραματισμούς και έδωσε ιδιαίτερη προσοχή στην υποκειμενική συνείδηση του ατόμου και την αλλοτρίωσή της.

Μοντερνιστικά στοιχεία γραφής εμφανίζονται πρώτα στην ποίηση και στη συνέχεια στην πεζογραφία. Στην ποίηση, που μας ενδιαφέρει σ´ αυτή την ενότητα, στοιχεία μοντέρνας ποιητικής γραφής εντοπίζονται ήδη από το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα στους Γάλλους ποιητές Σάρλ Μπωντλαίρ, Λωτρεαμόν, Στεφάν Μαλαρμέ, Πωλ Βερλαίν και Αρθρούρο Ρεμπώ, του οποίου η φιλοσοφία για την ποίηση και τη ζωή συνοψίζεται στη περίφημη φράση "πρέπει να είμαστε απόλυτα μοντέρνοι" (βλ. διπλανή εικόνα). Επιφανέστεροι εκπρόσωποι της ποίησης του μοντερνισμού στο πρώτο μισό του 20ού αιώνα είναι οι Γάλλοι Γκιγιώμ Απολλιναίρ και Πωλ Βαλερύ, ο Γερμανός Ράινερ Μαρία Ρίλκε, ο Βρεττανός Τ.Σ. Έλιοτ, οΑμερικανός Έζρα Πάουντ, ο Ιρλανδός Γ. Μ. Γητς και ο Ρώσος Βλαντιμίρ Μαγιακόφσκι.

Βασικό γνώρισμα της ποίησης του μοντερνισμού είναι η διάλυση της μορφής και η διάθεση για πειραματισμό. Ο ελεύθερος στίχος εξοστρακίζει το μέτρο και την ομοιοκαταληξία, οι γραμματικοί και συντακτικοί κανόνες παραβιάζονται, οι προτάσεις γίνονται αποσπασματικές και ελλειπτικές, τα σημεία στίξης καταργούνται. Τα διακοσμητικά στοιχεία και η φροντίδα για το "ωραίο ύφος" εγκαταλείπονται και συχνά επιλέγονται στοιχεία που ως τότε θεωρούνταν αντιποιητικά. Οι τολμηρές μεταφορές και οι απροσδόκητοι και ετερόκλητοι συνδυασμοί λέξεων κυριαρχούν, οι εικόνες ή οι ελεύθεροι συνειρμοί αφθονούν, ιδίως στην υπερρεαλιστική ποίηση, και η ποιητική γλώσσα γίνεται συμβολική, ελλειπτική, υπαινικτική, πολύσημη, με αδιαφορία για τις συμβάσεις και την ανάγκη κατανόησης.
Δε θα πρέπει βέβαια να θεωρήσουμε ότι η μοντέρνα ποίηση αδιαφόρησε για την αισθητική μέριμνα, παρά τις αντίθετες απόψεις που έχουν ακουστεί κατά καιρούς. Πραγματικά, η κατάλυση των καθιερωμένων συμβατικών μορφών γεννά ένα ξεχωριστό ενδιαφέρον για τα μορφολογικά ζητήματα. Η ποίηση του μοντερνισμού έχει να επιδείξει εκλεπτυσμένες, επεξεργασμένες αλλά και περίπλοκες φόρμες, ενώ η αυτοαναφορά, ο στοχασμός δηλαδή της ποιητικής γλώσσας επάνω στον ίδιο της τον εαυτό και τη λειτουργία της, αποτελεί μόνιμο γνώρισμά της.

Πηγή: Λεξικό Λογοτεχνικών όρων, ΟΕΔΒ, σελ.113-115.

Παρατηρείτε ότι τα ονόματα των ίδιων ποιητών εμφανίζονται τόσο στην προηγούμενη ανάρτηση για το συμβολισμό όσο και στην παρούσα για το μοντερνισμό. Ποια κοινά στοιχεία συνδέουν τα δύο ρεύματα; Τι σημαίνει αυτό για το πέρασμα στην ποίηση από την παράδοση στο μοντερνισμό;