Νεοτερική ποίηση

Ο όρος "νεοτερική" ποίηση οφείλεται στον Αλέξανδρο Αργυρίου, ο οποίος τον πρωτοεισηγήθηκε σε μια μελέτη του στο περιοδικό "Διαβάζω" το 1979. Οι απαρχές της νεοτερικής ποίησης τοποθετούνται χρονικά γύρω στα 1930. Πολλοί μάλιστα θεωρούν ως συμβατική αφετηρία της το 1931, χρονιά που ο Γιώργος Σεφέρης δημοσιεύει την πρώτη του ποιητική συλλογή με τον τίτλο "Στροφή" (από τη συλλογή αυτή είναι και το ποίημα "Άρνηση" που παρατίθεται, μελοποιημένο από το Μίκη Θεοδωράκη). Η συλλογή αυτή θεωρείται ότι εγκαινιάζει μια στροφή, μια αλλαγή στα ποιητικά μας πράγματα και σημαδεύει το πέρασμα από την παραδοσιακή στη νεοτερική ποίηση.

Αναφορικά με την εξωτερική της μορφή και φόρμα, η νεοτερική ποίηση παρουσιάζει συγκεκριμένα χαρακτηριστικά γνωρίσματα. Αρχικά, ο στίχος της είναι "ελεύθερος", απαλλαγμένος δηλαδή από τα παραδοσιακά γνωρίσματα του μέτρου και της ομοιοκαταληξίας. Επιπλέον, το νεοτερικό ποίημα δεν κατανέμεται σε στροφές σταθερής μορφής. Συνήθως αναπτύσσεται σε άνισα στροφικά σύνολα ή, συχνά, σε ένα ενιαίο, συμπαγές, συνεχές και αδιάσπαστο σύνολο. Οι στίχοι δεν έχουν ορισμένο αριθμό συλλαβών, αλλά στο ίδιο ποίημα μπορεί κάλλιστα να έχουν άνισο ποιητικό ανάπτυγμα. Μπορεί ένας στίχος να είναι μονόλεξος, ακόμη και μονοσύλλαβος (π.χ. όπως συμβαίνει συχνά στον Νίκο Εγγονόπουλο), ή και υπερβολικά πολύλεξος. Τέλος, ορισμένες φορές ένα νεοτερικό ποίημα δεν αναπτύσσεται σε μια ορισμένη στιχοποιημένη μορφή, αλλά γράφεται με έναν τρόπο που σχεδόν θυμίζει πεζό λόγο, οπότε και ονομάζεται πεζόμορφο (π.χ. κάποια ποιήματα του Γιώργου Σεφέρη).

Ένα από τα περισσότερο ουσιώδη γνωρίσματα της νεοτερικής ποίησης είναι το γεγονός ότι μεταβάλλεται ριζικά η ποιητική γλώσσα. Ο νεοτερικός ποιητής δε θηρεύει πια τη σπάνια, την εντυπωσιακή, τη λάμπουσα και την ιδιαίτερη ποιητική λέξη. Η νεοτερική ποιητική έκφραση πλησιάζει πολύ τους τόνους, το χαρακτήρα και το ύφος που έχει η γλώσσα της καθημερινής ομιλίας, χωρίς όμως να χάνει την ποιητικότητα και τη μουσικότητά της. Η ποιητικότητα της νεοτερικής ποίησηςστηρίζεται, μεταξύ άλλων, και στην εκφραστική της τόλμη. Λέξεις και έννοιες που στην τρέχουσα λογική της γλώσσας φαίνονται αταίριαστες και ασύμβατες, στη νεοτερική ποίηση συσχετίζονται και συνδέονται μεταξύ τους, με αποτέλεσμα οι λέξεις να ξαναγεννιούνται και να αποκτούν καινούρια νοηματική ταυτότητα. Η νεοτερική ποίηση, τέλος, συχνά κρύβει ή μισοφωτίζει το θέμα της, εφόσον δεν έχει πάντα έναν καθαρό νοηματικό ειρμό. Είναι ποίηση των υπαινιγμών, πυκνή και όχι αναλυτική, κρυπτική και όχι άπλετα φωτισμένη. Αυτός όμως ο κλειστός χαρακτήρας είναι που την κάνει ιδιαίτερα γοητευτική στην ανάγνωση.

Πηγή: Λεξικό Λογοτεχνικών Όρων, ΟΕΔΒ, σελ. 129-131.

Ποια χαρακτηριστικά της νεοτερικής νεοελληνικής ποίησης που αρχίζει τη δεκαετία του 1930 συνδέονται με το κίνημα του μοντερνισμού που επικρατούσε ήδη από τα τέλη του 19ου αιώνα στην ευρωπαϊκή και αμερικανική ποίηση;

Το πέρασμα από την παραδοσιακή στη νεοτερική ποίηση δεν έγινε απότομα, αλλά προετοιμάστηκε σταδιακά. Δύο σημαντικοί ποιητές που προκάλεσαν τα πρώτα ρήγματα και υπονόμευσαν την κυριαρχία της παραδοσιακής ποίησης είναι ο Κωνσταντίνος Καβάφης και ο Κώστας Καρυωτάκης (βλ. ετικέτα "Στο μεταίχμιο παράδοσης και μοντερνισμού"). Δεν ήταν όμως οι μόνοι. Στοιχεία νεοτερικής ποίησης εντοπίζονται στο ποιητικό έργο του Άγγελου Σικελιανού, του Τάκη Παπατσώνη, του Νίκου Καββαδία, κ.α.

Ο Άγγελος Σικελιανός είχε δική του άποψη για τη ζωή και δική του κοσμοθεωρία. Πίστευε σε μια σφαιρική ενότητα και καθολική σύνθεση του παντός και οραματιζόταν ένα γενικό θρησκευτικό μύθο, που να κλείνει μέσα του τη λατρεία της φύσης και της ζωής,τις πρωτογονικές μητριαρχικές θρησκείες, το αρχαίο ελληνικό πνεύμα, την ορφική διδασκαλία και τη χριστιανική συμβολική.

Άγγελος Σικελιανός

Γιατί βαθιά μου δόξασα

Γιατί βαθιά μου δόξασα και πίστεψα τη γη
και στη φυγή δεν άπλωσα τα μυστικά φτερά μου,
μα ολάκερον ερίζωσα το νου μου στη σιγή,
νά που και πάλι αναπηδά στη δίψα μου η πηγή,
πηγή ζωής, χορευτική πηγή, πηγή χαρά μου...

Γιατί ποτέ δε λόγιασα το πότε και το πώς,
μα εβύθισα τη σκέψη μου μέσα στην πάσαν ώρα,
σα μέσα της να κρύβονταν ο αμέτρητος σκοπός,
νά τώρα που, ή καλοκαιριά τριγύρα μου είτε μπόρα,
λάμπ' η στιγμή ολοστρόγγυλη στο νου μου σαν οπώρα,
βρέχει απ' τα βάθη τ' ουρανού και μέσα μου ο καρπός!...

Γιατί δεν είπα: «εδώ η ζωή αρχίζει, εδώ τελειώνει...»
μα «αν είν' η μέρα βροχερή, σέρνει πιο πλούσιο φως...
μα κι ο σεισμός βαθύτερη τη χτίση θεμελιώνει,
τι ο ζωντανός παλμός της γης που πλάθει είναι κρυφός...»
νά που, ό,τι στάθη εφήμερο, σα σύγνεφο αναλιώνει,
νά που ο μέγας Θάνατος μου γίνηκε αδερφός!...

Πώς δηλώνεται η επικοινωνία του ανθρώπου με τη φύση στο παραπάνω ποίημα και στο ποίημα "Δείπνος" του σχολικού βιβλίου; Ποια συναισθηματική κατάσταση υποβάλλεται;

Ένας ποιητής με ιδιότυπη γραφή, ο οποίος ήρθε σε ρήξη με την παραδοσιακή ποιητική γραφή, είναι και ο Τάκης Παπατσώνης. Ποιητής με βαθιά θρησκευτική πίστη, κατόρθωσε να φτάσει ως τη γνήσια λυρική έκφραση, χρησιμοποιώντας μια γλώσσα που κινείται ανάμεσα στην καθαρή δημοτική και την καθαρεύουσα, με στοιχεία της κατανυκτικής γλώσσας των εκκλησιαστικών ύμνων.


Τάκης Παπατσώνης

Ρεμβασμός Δεκαπενταύγουστου

Άλαλα τα χείλη των όσων δεν κοπιάσαν
για ν’ ακουμπήσουν τα ξαναμμένα κεφάλια τους
στα γόνατά σου τα μητρικά, που καταλύουν το μαύρο πάθος.
Άλαλα τα χείλη των όσων δεν διακρίναν, πώς
συντρίβεις με το πόδι σου και συνθλάς την κεφαλή
του πανάρχαιου δράκοντα, που κέρδισε παίζοντας
κι ύστερα το ’χασε το μήλο. Άλαλα τα χείλη
των όσων δεν ποθήσαν το ξαπόσταμα της αρμογής
και την ασφάλεια, το απάγγειασμα της νηνεμίας.


Ο τριπρόσωπος μάγος

Τον ίλιγγο των στροβίλων σου, πόσο περίτεχνα
τον αποκρύβεις με την επίφαση της γαλήνης.
«Γαλήνια νύχτα» σε ονομάζουν, εσένα, του οίστρου
την προφυλακή. Κι όντως, στον άνθρωπο, που ενόσω ζει,
τον τρέφει η απατηλότητα των όσων φαινομένων
που του προσφέρνονται να τα ορμηνέψει
όπως του βολεί, παρέχεις, νύχτα, μεταξύ των άλλων
σωτήριων το πλέον σωτήριο, την επίφαση της γαλήνης σου.



Μερικά χαρακτηριστικά της ποίησης του Τάκη Παπατσώνη είναι η λεκτική ακαταστασία, η μικτή γλώσσα, η μετρική και ρυθμική απλότητα, το πεζολογικό ύφος, το έντονο θρησκευτικό στοιχείο. Ποια από τα παραπάνω στοιχεία μπορείτε να εντοπίσετε στα δύο ποιήματα που παρατίθενται παραπάνω, καθώς και στο ποίημα "Συνάντημα" που παραθέτει το σχολικό βιβλίο;

-->

Ένας ακόμη ποιητής που ενστερνίζεται τη νεοτερική ποίηση, αν και αρκετά ποιήματά του διατηρούν μορφικά στοιχεία της παραδοσιακής ποίησης, είναι ο Νίκος Καββαδίας. Έγραφε για αυτόν ο Φώτος Πολίτης το 1933: "Σήμερα θα ήθελα να δείξω μόνο την εικόνα ενός νέου, που παρουσιάζει πολλά από τα χαρακτηριστικά των καινούργιων νεανικών τάσεων (…). Τα ποιήματά του δεν έχουν καθόλου τα γνωρίσματα των ποιητικών συλλογών των τελευταίων χρόνων (…). Ο νέος αυτός ποιητής έχει πραγματικήν ανθρωπιά μέσα του. Και ξέρει να μεταδίδει και σ’ εμάς τις συγκινήσεις του (…). Τέτοιοι νέοι είναι τα πρώτα θεμέλια ενός πολιτισμού μελλοντικού που θ’ ανανεώσει τις ηθικές ανθρώπινες αξίες».

Νίκος Καββαδίας

Πούσι

Ναυτικός ο ίδιος, ο Νίκος Καββαδίας έγραψε ποίηση στην οποία κυριαρχούν τα ταξίδια στις θάλασσες του κόσμου. Η ποίησή του, με τους ναυτικούς όρους και τη γοητεία της περιπέτειας, αναδύει την αίσθηση του εξωτικού στοιχείου, αλλά και εμπεριέχει την κραυγή του ανθρώπινου πόνου. Ποια χαρακτηριστικά της ποίησης του Νίκου Καββαδία αναγνωρίζεται στο ποίημα "Πούσι" του σχολικού βιβλίου; Ποια στοιχεία της παράδοσης διατηρεί και ποια στοιχεία της νεοτερικής ποίησης υιοθετεί;


Ένας ποιητής από τη Θεσσαλονίκη που έγραψε νεοτερική ποίηση είναι ο Γεώργιος Βαφόπουλος. Ξεκίνησε από το νεοσυμβολισμό και την ανανεωμένη παράδοση, με επιρροές από τον Παλαμά, τον Kαβάφη, τον Mπωντλαίρ και τον Kαρυωτάκη. Στράφηκε αργότερα προς τους νέους εκφραστικούς τρόπους, σχεδόν ταυτόχρονα με το κίνημα του υπερρεαλισμού, χωρίς να παρακολουθεί τα συνθήματά του.

Γεώργιος Βαφόπουλος

Η πολυκατοικία

«Πολιτεία βυθισμένη στη νύχτα.
Κοιμητήρι μ’ επάλληλους
πολυόροφους τάφους νεκρών,
που ροχαλίζουν.»
«Η Πολιτεία», Το δάπεδο


Στην πολυκατοικία μας τούτη, οι δικοί μας νεκροί
δε ροχαλίζουν μονάχα. Έχουν το προνόμιο
ν’ ανασταίνονται, ν’ αγαπούν και να πεθαίνουν πάλι.

Το βράδυ ανεβαίνουν με το ασανσέρ, όπως οι δίκαιοι
ανέρχονται, για να κριθούν ενώπιον του Κυρίου.
Και το πρωί κατεβαίνουν και πηγαίνουν να καούν
στο κρεματόριο του καζανιού της κεντρικής θερμάνσεως.

Να γιατί η πολυκατοικία μας βαριά μυρίζει:
Είναι η αποφορά από το μαγειρείο
του καθημερινού θανάτου. Όχι του άλλου.
Εκείνος αναδίνει εξαίσιον άρωμα.

Ο Γεώργιος Βαφόπουλος, φύση μοναχική, συχνά περιορίζεται στο διάλογο με τον εαυτό του και προβληματίζεται με το δράμα που συντελείται γύρω του. Πώς φαίνονται αυτά τα στοιχεία στο παραπάνω ποίημα και στο ποίημα "Η ελεγεία των αδελφών" που παραθέτει το σχολικό βιβλίο;

Στοιχεία της νεοτερικής ποίησης, όχι όμως της ακραιφνούς υπερρεαλιστικής, εντοπίζονται στο ποιητικό έργο του Νικηφόρου Βρεττάκου. Η ποίησή του διακρίνεται από μια αισιόδοξη διάθεση και από βαθιά αγάπη για τη φύση, τη ζωή και τον άνθρωπο. "Στην ποίηση", γράφει ο ίδιος, "έδωσα την ψυχή μου. Και χωρίς να είμαι βέβαιος ότι είμαι ποιητής, ξέρω τώρα πως δεν είμαι τίποτε άλλο."

Νικηφόρος Βρεττάκος

Αν δε μου 'δινες την ποίηση, Κύριε

-->
Ἂν δὲ μοῦ ῾δινες τὴν ποίηση, Κύριε,
δὲ θἄχα τίποτα γιὰ νὰ ζήσω.
Αὐτὰ τὰ χωράφια δὲ θἆταν δικά μου.
Ἐνῷ τώρα εὐτύχησα νἄχω μηλιές,
νὰ πετάξουνε κλώνους οἱ πέτρες μου,
νὰ γιομίσουν οἱ φοῦχτες μου ἥλιο,
ἡ ἔρημός μου λαό,
τὰ περιβόλια μου ἀηδόνια.
Λοιπόν; Πῶς σοῦ φαίνονται; Εἶδες
τὰ στάχυά μου, Κύριε; Εἶδες τ᾿ ἀμπέλια μου;
Εἶδες τί ὄμορφα ποὺ πέφτει τὸ φῶς
στὶς γαλήνιες κοιλάδες μου;
Κι᾿ ἔχω ἀκόμη καιρό!
Δὲν ξεχέρσωσα ὅλο τὸ χῶρο μου, Κύριε.
Μ᾿ ἀνασκάφτει ὁ πόνος μου κι᾿ ὁ κλῆρος μου μεγαλώνει.
Ἀσωτεύω τὸ γέλιο μου σὰν ψωμὶ ποὺ μοιράζεται.
Ὅμως,
δὲν ξοδεύω τὸν ἥλιό σου ἄδικα.
Δὲν πετῶ οὔτε ψίχουλο ἀπ᾿ ὅ,τι μοῦ δίνεις.
Γιατί σκέφτομαι τὴν ἐρμιὰ καὶ τὶς κατεβασιὲς τοῦ χειμῶνα.
Γιατί θἄρθει τὸ βράδι μου. Γιατί φτάνει ὅπου νἆναι
τὸ βράδι μου, Κύριε, καὶ πρέπει
νἄχω κάμει πρὶν φύγω τὴν καλύβα μου ἐκκλησιὰ
γιὰ τοὺς τσοπάνηδες τῆς ἀγάπης.

Ποια στοιχεία του παραπάνω ποιήματος και του ποιήματος "Της Σπάρτης οι πορτοκαλιές" που παραθέτει το σχολικό βιβλίο αναδεικνύουν το λυρισμό του ποιητή;
Ποια στοιχεία της νεοτερικής ποίησης εντοπίζετε;

Ο ποιητής Κώστας Βάρναλης δέχτηκε στα ποιήματα της πρώτης περιόδου επιδράσεις από τον παρνασσισμό και την παραδοσιακή ποίηση. Τα διδάγματα όμως της κομμουνιστικής ιδεολογίας, που ασπάστηκε κατά τη δεύτερη ποιητική του περίοδο, τον οδηγούν σε ένα νέο, ιδιαίτερο είδος ποιητικής γραφής, στο οποίο η σάτιρα και ο σαρκασμός εναλλάσσονται με τους λυρικούς τόνους, ενώ ο ανθρώπινος πόνος είναι ένα από τα κυρίαρχα θέματά του.

Κώστας Βάρναλης

Ο Οδηγητής

-->

Δεν είμ’ εγώ σπορά της Τύχης,
ο πλαστουργός της νιας ζωής.
Εγώ ’μαι τέκνο της Ανάγκης
κι ώριμο τέκνο της Οργής.

-->

Δεν κατεβαίνω από τα νέφη,
γιατί δε μ΄ έστειλε κανείς
Πατέρας, τάχα παρηγόρια για σένα,
σκλάβε, που πονείς
.............................
Μέσα στο νου και στην καρδιά μου
αιώνων φουντώσανε ντροπές
και την παλάμη μου αρματώνουν
με φλογισμένες αστραπές
.........................
Δε δίνω λέξεις παρηγόρια,
δίνω μαχαίρι σ΄ ολουνούς.
καθώς το μπήγω μες το χώμα
γίνεται φως, γίνεται νους
..........................
'Οθε περνά,
γκρεμίζει κάτου σαν το βοριά,
σαν το νοτιά όλα τα φονικά ρηγάτα
θεμελιωμένα στην ψευτιά.

Κ΄ ένα στυλώνει κι ανασταίνει,
το ΄να ΒΑΣΙΛΕΙΟ ΤΗΣ ΔΟΥΛΕΙΑΣ,
ΕΙΡΗΝΗ ! ΕΙΡΗΝΗ !
ΤΟ ΒΑΣΙΛΕΙΟ ΤΗΣ ΠΑΝΑΝΘΡΩΠΙΝΗΣ ΦΙΛΙΑΣ!

Ποια στοιχεία του παραπάνω ποιήματος, καθώς και του ποιήματος "Οι μοιραίοι" που παρατίθεται στο σχολικό βιβλίο, καταδεικνύουν την εναλλαγή των λυρικών στοιχείων με στοιχεία που εστιάζουν στον ανθρώπινο πόνο;
Ποια στοιχεία της παραδοσιακής ποίησης διατηρούνται και ποια στοιχεία της νεοτερικής ποίησης διακρίνονται στα παραπάνω ποιήματα του Κώστα Βάρναλη;