Συμβολισμός

Ο συμβολισμός εμφανίζεται ως διπλή αντίδραση τόσο στο ρομαντικό στόμφο και τη ρητορεία όσο και στην παρνασσική απάθεια, αντικειμενικότητα και ακαμψία στο στίχο. Το Σεπτέμβριο του 1886, ο Γάλλος ποιητής Ζαν Μορεάς (ο ελληνικής καταγωγής Ιωάννης Παπαδιαμαντόπουλος) δημοσιεύει το μανιφέστο του συμβολισμού στην παρισινή εφημερίδα "Le Figaro". Αυτή είναι η επίσημη εμφάνιση μιας νέας λογοτεχνικής σχολής, που θα κυριαρχήσει στη γαλλική ποίηση ως και τις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα.

Οι δύο προδρομικές μορφές του συμβολισμού είναι ο Γάλλος Σαρλ Μπωντλαίρ και ο Αμερικανός Έντγκαρ Άλλαν Πόε. Στη Γαλλία, ο συμβολισμός συνδέθηκε στενά με τους λεγόμενους "ποιητές της παρακμής" όπως τον Αρθούρο Ρεμπώ, τον Πωλ Βερλαίν και τον Στεφάν Μαλαρμέ, ενώ αργότερα σπουδαίοι συμβολιστές ποιητές υπήρξαν ο Πωλ Κλωντέλ και ο Πωλ Βαλερύ. Εκτός Γαλλίας, ο συμβολισμός επηρέασε ποιητές όπως τους Ράινερ Μαρία Ρίλκε (Γερμανία), Έζρα Πάουντ και Τ.Σ.Έλιοτ (Αγγλία) και Φεντερίκο Γκαρθία Λόρκα (Ισπανία).

Αρθούρος Ρεμπώ

Μια εποχή στην κόλαση

Στα χαρακτηριστικά της συμβολιστικής ποίησης εντάσσεται η προσπάθεια απόδοσης των ψυχικών καταστάσεων με τρόπο έμμεσο και συμβολικό, με αποτέλεσμα την υπαινικτική και υποβλητική χρήση της γλώσσας, σε συνδυασμό με μια αφθονία εικόνων και μεταφορών. Ο συμβολισμός δημιουργεί ένα ρευστό, συγκεχυμένο, ασαφές και θολό κλίμα, συνυφασμένο με μια διάθεση ρεμβασμού, μελαγχολίας και ονειροπόλησης, που προκρίνει την έντονη πνευματικότητα, τον ιδεαλισμό και, σε πολλές περιπτώσεις, το μυστικισμό. Μορφολογικά, τα ποιήματα χαρακτηρίζονται από τεχνικές καινοτομίες: χαλαρή ομοιοκαταληξία, ανομοιοκατάληκτο ή ελεύθερο στίχο, πολλά πρωτότυπα σχήματα λόγου, ιδιόρρυθμη σύνταξη, νέο λεξιλόγιο. Οι καινοτομίες αυτές, μαζί με την έντονη μουσικότητα και τον υποβλητικό χαρακτήρα του στίχου, που απευθύνεται ταυτόχρονα στην ακοή και στο συναίσθημα, λειτουργούν ως πρώτο βήμα στο δρόμο από την παραδοσιακή στη νεοτερική ποίηση.

Ο συμβολισμός δε γνώρισε την εξάπλωση του ρομαντισμού, αλλά επηρέασε αρκετές χώρες, μεταξύ των οποίων και την Ελλάδα. Οι Έλληνες ποιητές οικειοποιούνται κυρίως τον υπαινικτικό και υποβλητικό χαρακτήρα της ποίησης, που στρέφει νου και αισθήματα προς την υψηλότερη σφαίρα των ιδεών, με την πραγματικότητα να αποτελεί έναν ταπεινό τόπο απελπισίας και μελαγχολίας.

Οι αυθεντικοί συμβολιστές ποιητές στη χώρα μας είναι ελάχιστοι και αξίζει ίσως να αναφέρουμε τους Γιάννη Καμπύση, Σπήλιο Πασαγιάννη και Κωσταντίνο Χατζόπουλο. Ο τελευταίος είναι και ο μόνος που προσπάθησε να εφαρμόσει το συμβολισμό στην πεζογραφία, στο μυθιστόρημά του Το φθινόπωρο (1917). Συμβολικά στοιχεία ή επιρροές μπορούμε ωστόσο να εντοπίσουμε σε πολλούς ακόμη ποιητές, όχι μόνο στις αρχές του 20ου αιώνα, αλλά και αργότερα: Λορέντζο Μαβίλη, Κωστή Παλαμά, Ιωάννη Γρυπάρη, Λάμπρο Πορφύρα, Μιλτιάδη Μαλακάση, Ζαχαρία Παπαντωνίου, Απόστολο Μελαχροινό, κ. ά.


Πηγή: Λεξικό Λογοτεχνικών όρων, ΟΕΔΒ, σελ. 175-178.


Λάμπρος Πορφύρας

Το στερνό παραμύθι



Παρατηρείτε ότι κάποιοι ποιητές, όπως ο Κωστής Παλαμάς, ο Ιωάννης Γρυπάρης, ο Λορέντζος Μαβίλης, κ.ά. αναφέρονται τόσο στην ανάρτηση για τον παρνασσισμό όσο και σ' συτή για τον συμβολισμό. Τι σημαίνει αυτό για το ποιητικό έργο τους; Τι σημαίνει για τα δύο λογοτεχνικά ρεύματα;

Ποια χαρακτηριστικά του συμβολισμού εντοπίζετε στα ποιήματα "Το Πανηγύρι στα σπάρτα" του Κωστή Παλαμά, "Ήρθες" του Κωσταντίνου Χατζόπουλου και "Το Θέατρο" του Λάμπρου Πορφύρα, που περιλαμβάνονται στο σχολικό βιβλίο;

Γύρω στα 1920, κάνουν την εμφάνισή τους ορισμένοι ποιητές βαθύτατα επηρεασμένοι από το γαλλικό συμβολισμό, τους οποίους συνήθως κατατάσσουμε στη λεγόμενη ομάδα του νεοσυμβολισμού (ή νεορομαντισμού, όπως είχε ονομαστεί από κάποιους συγχρόνους της). Οι κυριότεροι εκπρόσωποι αυτής της ομάδας είναι οι Κώστας Ουράνης, Μαρία Πολυδούρη, ο Τέλλος Άγρας, ο Ναπολέων Λαπαθιώτης, ο Μήτσος Παπανικολάου, ο Κώστας Καρυωτάκης. Οι ποιητές αυτοί εισάγουν το χαμηλόφωνο και ιδαίτερα μουσικό τόνο στην ποίησή τους και γίνονται εκφραστές κυρίως τραυματικών συναισθημάτων και ψυχικών καταστάσεων. Ο Κώστας Καρυωτάκης, με τον οποίο θα ασχοληθούμε σε επόμενη ανάρτηση, σε αντίθεση με τους άλλους νεοσυμβολιστές, ξεφεύγει από το κλίμα της νεορομαντικής και ουτοπικής νοσταλγίας και γίνεται εκφραστής της νέας πραγματικότητας, την οποία σατιρίζει και σαρκάζει.

Μαρία Πολυδούρη

Μόνο γιατί μ' αγάπησες



Θεωρείτε πως θα μπορούσε το ποίημα της Μαρίας Πολυδούρη "Μόνο γιατί μ´ αγάπησες" να ενταχθεί στα νεοσυμβολιστικά ποιήματα;

Ο Ναπολέων Λαπαθιώτης εντάσσεται στους νεορομαντικούς, νεοσυμβολιστές ποιητές. Σε ένα ποιητικό παιχνίδι του, το 1938, έγραψε το "ΒΑΟ ΓΑΟ ΔΑΟ" ένα ποίημα απρόσμενο για την εποχή του, αλλά και το προσωπικό ποιητικό του ύφος (όχι ίσως για την προσωπικότητά του). Προλαβαίνει έτσι, ο Λαπαθιώτης, το Λεττρισμό (Lettrisme), που ως κίνημα εμφανίζεται γύρω στο 1945. Το κίνημα του Λεττρισμού είναι ένα "αντιλεξικό" κίνημα, πρεσβεύει μια ποίηση που θα βασίζεται στη δύναμη του φθόγγου – στη δύναμη της ήχησης, κι όχι στο νόημα των λέξεων. Ο ποιητής φτιάχνει δικές του λέξεις, καινοφανείς, με αυθαίρετους φθογγικούς συνδυασμούς, που ανοίγουν, ωστόσο, το πεδίο στον αναγνώστη, να τις φορτίσει με νόημα, κάτι που και ο ίδιος ο υπερλεξιστής ποιητής ίσως έχει ήδη κάνει, υπομειδιώντας...


ΒΑΟ, ΓΑΟ, ΔΑΟ

Ζινώντας παβίδονο σαβίνι,
Κι ἀπονιβώντας ἐρομιδαλιὸ
Κουμάνισα τὸ βίρο τοῦ λαβίνι
Μὲ σάβανο γιδένι τοῦ Θαλιό.

Κι ἀνέδοντας ἕν᾿ ἄκονο λαβίνι
Ποὺ ραδαγοσαλιοῦσε τὸν ἀλιὸ
Σινέρωσα τὸν ἄβο τοῦ ραβίνι
Σ᾿ ἕνα ἄφαρο δαμένικο ραλιό!

Σουβέροδα στ᾿ ἁλίκοπα σουνέκια
Μέσ᾿ στ᾿ ἄλινα ποὺ δὲν ἐσιβονεῖ
Βαρίλωσα τ᾿ ἀκίμορα κουνέκια.

Καὶ λαδαμποσαλώντας τὴν ὀνὴ
Καράμπωσα τὸ βούλινο διράνι
Σὰν ἄλιφο τουρένι ποὺ κιράνει.

Γιατί ο Ναπολέων Λαπαθιώτης έδωσε στο ποίημά του "ΒΑΟ, ΓΑΟ, ΔΑΟ" τη μορφή του σονέτου; Με τι νόημα μπορείτε να φορτίσετε τις λέξεις του ποιήματος;

Ποια χαρακτηριστικά του νεοσυμβολισμού εντοπίζετε στο ποίημα "Νυχτερινό" του Ναπολέοντα Λαπαθιώτη που συμπεριλαμβάνεται στο σχολικό βιβλίο;