Η γλώσσα των βλεμμάτων σε δύο χαϊκού

 Το χαϊκού του βατράχου

Στην Ιαπωνία του 16ου αιώνα πρωτοεμφανίζονται τα χαϊκού, ποιητικές μορφές με 17 συλλαβές που συμπυκνώνουν ευφυία και σοφία με λυρική ή και χιουμοριστική διάθεση. Αντλούν θεματικά μοτίβα από τη φύση, τις εποχές και τα χρώματά της,  ενώ συχνά εκπλήσσουν με την εκφραστική δύναμη των λέξεων που επιλέγουν και των αντιθέσεων που δημιουργούν.

Ο Ματσούο Μπασό (1644-1694) είναι ο γνωστότερος Ιάπωνας ποιητής χαϊκού, στον οποίο  αποδίδεται το φημισμένο : 

παλιά λίμνη

ένας βάτραχος μέσα πηδά

ήχος νερού

Στις αρχές του 20ού αιώνα η Ευρώπη υιοθετεί τα χαϊκού. Στην ευρωπαϊκή εκδοχή τους υποδιαιρούνται σε 3 στίχους από 5, 7 και 5 συλλαβές αντίστοιχα, στους οποίους η ομοιοκαταληξία αποφεύγεται. Στις πιο σύγχρονες απόπειρες δημιουργίας χαϊκού είναι συχνές οι μικρές αποκλίσεις από τον αυστηρό στιχουργικό κανόνα.
 

Το χαϊκού προσπαθεί, παρά την υπερβολική του συντομία, να συλλάβει και να εκφράσει με ιδιαίτερη σαφήνεια μέσα από μια απλή εικόνα την ουσία μιας στιγμής. Η ευστοχία του εξαρτάται από τη δυνατότητα έκφρασης με πρωτότυπο και ευρηματικό τρόπο μιας συγκεκριμένης ψυχικής διάθεσης σε μια δεδομένη χρονική στιγμή, με τη μεγαλύτερη δυνατή εκφραστική λιτότητα και νοηματική πυκνότητα. Έτσι, τα ρήματα στα χαϊκού τίθενται συνήθως σε χρόνο ενεστώτα, για να εκφράσουν την αίσθηση, το συναίσθημα και τη διάθεση μιας παροντικής στιγμής. 
 

Πηγές:

Παρίσης, Ι., Παρίσης, Ν., Λεξικό Λογοτεχνικών Όρων, ΟΕΔΒ, σ. 198.

http://www.parathemata.com/2007/06/blog-post_1925.html

http://www.sigmatropic.gr/greek/haiku_def.htm

Πασχάλης Νικολάου

Με έρεισμα τα χαρακτηριστικά των χαϊκού αλλά και με δημιουργική διάθεση ανανέωσης ο Πασχάλης Νικολάου επιχειρεί διάλογο και σύνδεση ανάμεσα σε δύο γλώσσες και δύο φωνές/πρόσωπα σε δύο χαϊκού που δημοσιεύονται εδώ για πρώτη φορά:

DON'T

look back; your eyes

will still meet hers. At Seines,

in Paris, long ago.

ΓΙΑΤΙ

κοιτάζεις πίσω

με το βλέμμα αυτό &

                                 σπάει

ο Σηκουάνας

 Τα δύο χαϊκού ακολουθώντας τη σχετική παράδοση υφαίνονται με  λέξεις επιμελημένες και εκφραστική λιτότητα. Η φύση, με κυρίαρχο το υγρό στοιχείο, λειτουργεί ως φόντο μιας συναισθηματικής τρυφερότητας που εκφράζεται μέσα από την ένταση των βλεμμάτων σε χρόνο παροντικό και χώρο συγκεκριμένο.

Παράλληλα όμως με τη διατήρηση των βασικών στοιχείων του είδους, τα δύο παραπάνω χαϊκού καταφέρνουν να αποκτήσουν μια δική τους ταυτότητα, αντιπροσωπευτική της εκφραστικής δεινότητας του δημιουργού τους. Αναδίδοντας την αίσθηση μιας νοσταλγικής τρυφερότητας για κάτι συντελεσμένο μεν, αλλά όχι συναισθηματικά τετελεσμένο, οι δύο φωνές μοιάζουν μετέωρες και αναποφάσιστες ανάμεσα σε συναισθήματα που επιμένουν, παρά την προσπάθεια της λογικής να τα εγκλωβίσει.

Οι λέξεις-κλειδιά eyes και βλέμμα στα δύο χαϊκού αντίστοιχα σχετίζονται με τη αίσθηση της όρασης, η ένταση της οποίας προκαλεί συναισθηματική αναταραχή και πιθανή εκτροπή ή ανατροπή της υφιστάμενης κατάστασης.
 
Η προστακτική με την οποία αρχίζει η φωνή στο πρώτο χαϊκού θα μπορούσε να είναι αυτοαναφοράς ή διαλόγου. Το γιατί της δεύτερης φωνής θα μπορούσε να δηλώνει απόδοση ευθύνης ή απλά ενδοσκόπηση, σημασία που εξαρτάται από την οπτική του ερωτηματικού επιρρήματος ή του αιτιολογικού συνδέσμου αντίστοιχα. Η αμφισημία αυτή επιτυγχάνεται με τη συγκεκριμένη επιλογή γλώσσας για κάθε χαϊκού (στην αγγλική γλώσσα η σημασία του γιατί θα ήταν σαφής), αλλά και με την έλλειψη στίξης που δίνει στο δεύτερο χαϊκού την αίσθηση του ανολοκλήρωτου.

Ο χώρος, ο οποίος και για τα δύο χαϊκού είναι το Παρίσι, είναι φαινομενικά στατικός, στην πραγματικότητα όμως μεταβλητός, αφού ο ποταμός Σηκουάνας υποβάλλει την αίσθηση μιας συνεχούς κίνησης και αστάθειας, γεγονός που εμφαίνει την εντύπωση του μη τετελεσμένου και στα συναισθήματα.

Ο χρόνος στο πρώτο χαϊκού συμπεριλαμβάνει το παρόν (don't look), που είναι και το βασικό χρονικό επίπεδο, με εμφανείς αναφορές στο παρελθόν (long ago) και υφέρπουσες προεκτάσεις στο μέλλον (will still meet). Το παρόν με το παρελθόν, όπως άλλωστε και ο χρόνος με το χώρο συνδέονται άμεσα και με τη λέξη back που εκτός από τοπική έχει και χρονική χροιά.  Η συνύπαρξη των τριών χρονικών επιπέδων όπως και η έντονη κινητικότητα στο χωρικό επίπεδο υποβάλλουν αβεβαιότητα και αμφιθυμία ως προς το αν η αναμενόμενη σύμπτωση των βλεμμάτων είναι τελικά απολύτως επιθυμητή.

Αυτή η αίσθηση του μετέωρου ελλοχεύει και στο δεύτερο χαϊκού. Αφενός το παιχνίδι του παρόντος με το παρελθόν επαναλαμβάνεται με το κοιτάζεις πίσω και αφετέρου η κινητικότητα του υγρού στοιχείου στο χώρο φτάνει στο απόγειό της εξαιτίας της έντασης του βλέμματος που είναι ικανό να προκαλέσει απρόσμενες αλλαγές κατάστασης (σπάει ο Σηκουάνας), τις οποίες επίσης οι δύο voces loquentes δεν είναι βέβαιες ότι επιθυμούν.

Η ένταση της ματιάς στα δύο χαϊκού δίνεται με τέτοια πυκνότητα, λιτότητα και αφαιρετική διαύγεια, ώστε συμπυκνώνει το νόημα του βλέμματος στο ραγισμένο σύμπαν των δύο φωνών. Το συναίσθημα που φέρει και εκδηλώνει η κάθε ματιά δημιουργεί μια, έστω λανθάνουσα, ελπίδα διαλόγου και επανασύνδεσης.